Sau khi vượt qua đỉnh dịch Covid-19, ngoài việc tiếp tục biện pháp y tế, 5K, khai báo y tế,...thì môi trường và điều kiện để người dân sinh hoạt lại như bình thường là việc cần thiết. Sau giai đoạn này, ta có thể thấy môi trường sống là yếu tố hàng đầu đang được quan tâm, tái thiết lại hạ tầng, cây xanh, không gian công cộng để tiếp tục nâng cao sức khoẻ cho toàn dân. Một số mô hình xây dựng đang được thế giới khuyến khích: 15-Mininute City, SuperBlock, Compact City. Tuy nhiên, để có thể thực hiện được xu hướng của các công trình trên chúng ta cần bổ sung thêm nguồn vốn, chính sách nhằm hướng đến xây dựng khối liên minh, hỗ trợ nhau xây dựng môi trường sống bền vững. 

1. Đại dịch Covid-19 đã gây ảnh hưởng như thế nào với đô thị?

Không thể phủ nhận, các khu đô thị có mật độ dân cư cao đồng nghĩa với nguy cơ lây nhiễm cao. Việc đô thị hóa đang vô tình tạo môi trường cho các loại bệnh truyền nhiễm (TS.KTS. Lê Quốc Hùng,2000). 

Thống kê cho thấy, các thành phố lớn như: Delhi, Shanghai, New York,...đều là các khu vực có lượng người mắc Covid-19 và phát tán nhanh do có các khu đô thị, siêu thị dân cư tập trung đông. Do đó, mô hình "giãn cách xã hội" đang được áp dụng rộng rãi để khuyên mọi người nên tự giữ khoảng cách phù hợp với cộng động và hạn chế những chuyến đi không thực sự cần thiết. 

Theo thống kê của Apple, ngày 13/4/2020, có 52% người Việt Nam đã giảm đi bộ và 53% giảm lái xe so với ba tháng trước đó, ngày 13/1/2020. Ở Mỹ, so với ba tháng trước, tỷ lệ lái xe đã giảm 45%, đi bộ 56%, còn quá cảnh giảm tới 76%. Ở Anh, tỷ lệ này là 63%, 70% và 85%. Nước giảm di chuyển nhiều nhất là Italy với các tỷ lệ tương ứng là 85%, 88% và 90% (Báo Nhân dân điện tử, 2020). Hay xu hướng di chuyển tại một số đô thị trên thế giới qua ứng dụng của Apple: Hong Kong, Seoul, Singapore, Sydney, London, Rome và New York. Tất cả đều giảm dưới 50% khi so sánh với dữ liệu tháng 1/2020 (Đại dịch Covid-19 bắt đầu bùng phát từ tháng 11/2019).

Theo các lệnh "giãn cách xã hội" các cửa hàng khuyến khích người dân mua hàng online, cắt giảm nhân viên làm việc trực tiếp, tăng cường nhân viên giao hàng. Các doanh nghiệp bắt đầu bố trí cho người lao động làm việc tại nhà, người dân hạn chế mua sắm bên ngoài, các hoạt động vui chơi như nhà hàng, quán ăn, quán bar,...cũng lần lượt đóng cửa. 

Trong tương lai ngắn, các cuộc khảo sát đã cho thấy các phương tiện công cộng sẽ phải giảm tầng suất hoạt động ít nhất 2 năm sau đại dịch, thay thế vào đó là các phương tiện di chuyển cá nhân sẽ tăng dần. Vậy làm sao để giải quyết vấn đề phương tiện cá nhân không bùng nổ trong tương lai? Không phá vỡ cấu trúc đô thị vốn đã định hình dựa trên hệ thống giao thông công cộng, đặc biệt ở các đô thị, thành phố lớn?

Đại dịch Covid-19 gần như thay đổi mọi hình thức sinh hoạt của nhiều nơi trên thế giới, cần xem xét và đánh giá lại những tiêu chuẩn về việc thiết kế, quản lý, xây dựng đô thị là việc cần thiết. 

2. Các mô hình được ưu tiên hàng đầu sau khi Đại dịch Covid-19 kết thúc 

Trong một nghiên cứu của UNDP2 được báo cáo tại UN75 Talks về “Phát triển đô thị và các thành phố trong tương lai: Hướng tới xây dựng lại một nền tảng tốt hơn sau Covid-19” (Urban Development and Future Cities: towards Building Back a Better Post Covid-19), đã chỉ ra ba mô hình đang được ứng dụng để phục hồi, liên quan trực tiếp đến tương lai của các thành phố, đó là:

1. Phần lớn những người có hoàn cảnh khó khăn do Covid-19 chủ yếu đang sống ở các thành phố, để khắc phục cần lấy người dân làm trung tâm, nâng cao các khoản đầu tư vào dịch vụ y tế, chuyển tiền và khôi phục kinh tế để đảm bảo được sự gắn kết xã hội ở các khu vực đô thị. 

2.  Cần hỗ trợ các doanh nghiệp vừa và nhỏ triển khai các mô hình kinh doanh mới nhằm đạt được các mục tiêu phát triển bền vững như thành lập các doanh nghiệp cung cấp công nghệ và dịch vụ quản lý chất thải, làm sạch đại dương, nông nghiệp và năng lượng bền vững.

3. Quá trình chuyển đổi số là một trong những yếu tố quan trọng của các khu đô thị trong tương lai, đại dịch xuất hiện là một trong những nguyên nhân đẩy nhanh quá trình này. 

4. Cần khuyến khích các gói kích cầu của các chính phủ quốc gia bao gồm các quỹ phục hồi đô thị chuyên dụng; tăng cường hợp tác trong hệ thống Liên hợp quốc và các hiệp hội của chính quyền thành phố và khu vực để tăng cường hỗ trợ đối với các thành phố nhằm thúc đẩy phục hồi xanh và toàn diện (Haoliang Xu, 2020). Do chính quyền địa phương sẽ có ít nhất từ 15%-25% sự hạn hẹp nguồn thu vào năm 2021. 

Các thành phố đã bắt đầu gạt ô tô sang một bên và tăng không gian được phân bổ cho các làn đường dành cho xe đạp và giao thông đang hoạt động. Tỷ lệ đi xe đạp đã tăng lên. Trong một nghiên cứu, khoảng 90% người lái xe ô tô nói rằng họ hoàn toàn không bỏ lỡ lộ trình đi làm hàng ngày khi không có xe ô tô; Đồng thời mức độ ô nhiễm không khí và tiếng ồn đã giảm đáng kể. Mark J Nieuwenhuijsen, Giáo sư nghiên cứu, Giám đốc Sáng kiến Quy hoạch Đô thị, Môi trường và Sức khỏe, Giám đốc Chương trình Ô nhiễm không khí và Môi trường Đô thị; ông đã giới thiệu 04 mô hình đô thị mới hiện đang xây dựng tại một số Thành phố lớn trên thế giới, theo đó khái niệm quy hoạch mới đang được đưa ra nhằm giải quyết một số vấn đề về quy hoạch đô thị: Thành phố nhỏ gọn, Thành phố siêu khối, thành phố 15 phút, thành phố không có xe hơi, hoặc kết hợp những thứ này.

1. Mô hình Thành phố không có ô tô (Car-Free City): Hamburg, Đức, dự kiến sẽ không có ô tô vào năm 2034, một phần để giải quyết cuộc khủng hoảng khí hậu. Chúng làm giảm ô nhiễm không khí và mức độ tiếng ồn, tăng cường hoạt động thể chất và tạo không gian cho các mảng xanh. Một ví dụ thành công là Vauban ở Freiburg, Đức, một khu phố không có ô tô cá nhân, chỉ có nhà ở, không gian xanh, di chuyển bằng phương tiện công cộng, xe đạp và lối sống bền vững.

2. Thành phố “15 phút” (15-Minute City): Paris đang giới thiệu mô hình của thành phố 15 phút, một nơi có thể đến cơ quan, trường học, giải trí và các hoạt động khác trong vòng 15 phút đi bộ từ nhà. Thành phố 15 phút sẽ đòi hỏi một sự suy nghĩ lại khá triệt để về các thành phố của chúng ta và có khả năng giảm bất bình bằng vì mô hình này bao gồm việc pha trộn các nhóm dân cư khác nhau thay vì duy trì mô hình phân vùng dân cư theo tình trạng kinh tế xã hội đang được sử dụng. Nó cũng sẽ làm giảm nhu cầu di chuyển đường dài và do đó giảm lượng khí thải CO2, ô nhiễm không khí và mức độ tiếng ồn. Mô hình này được mô tả là “trở lại lối sống địa phương”, còn được gọi là cộng đồng hoàn chỉnh hoặc khu phố có thể đi bộ.

3. Mô hình Thành phố “Siêu khối” (SuperBlocks): Barcelona là một trong những thành phố có lượng ô tô lớn. Trong khi 60% không gian công cộng ở Barcelona được sử dụng để chứa ô tô, cứ bốn chuyến đi thì chỉ có một chuyến đi bằng ô tô. Vì vậy, hiện nay, Barcelona đã xem xét không gian này có thể được phân bổ để sử dụng theo cách lành mạnh hơn. Thành phố đang có kế hoạch tạo ra hơn 500 chốt chặn để giảm giao thông cơ giới. Trong không gian đường phố giữa các chốt chặn đó sẽ tổ chức, cung cấp thêm không gian cho người dân đi lại và không gian xanh. Những siêu khối này sẽ làm giảm ô nhiễm không khí, mức độ tiếng ồn và hiệu ứng đảo nhiệt, đồng thời sẽ tăng không gian xanh và hoạt động thể chất. Theo đó, ước tính rằng có thể ngăn chặn gần 700 ca tử vong sớm mỗi năm trong thành phố. Các nguyên tắc tương tự cũng được áp dụng trong các vùng lân cận có giao thông thấp.

4. Mô hình Thành phố nhỏ gọn (Compact City): các thành phố nhỏ gọn được đặc trưng bởi mật độ dân cư cao hơn, khoảng cách di chuyển ngắn hơn và sự đa dạng hơn. Họ có lượng khí thải CO2 thấp hơn so với các thành phố rộng lớn và lành mạnh hơn do sử dụng đa dạng hơn, các chuyến đi ngắn hơn và cơ hội di chuyển lành mạnh hơn. Việc làm cho các thành phố nhỏ gọn hơn 30% có thể ngừa mất khoảng 400 đến 800 năm sống được điều chỉnh theo khuyết tật trên 100.000 người hàng năm tùy thuộc vào loại thành phố. 

Vận động tích cực mang lại cho mọi người cơ hội xây dựng hoạt động thể chất vào cuộc sống của họ trong quá trình đi làm hàng ngày. Đây cũng là một quan điểm cần nhìn nhận, và đưa vào quy định, quy chuẩn thiết kế đô thị chung. Khi xem xét 04 mô hình đô thị mới nêu trên có thể thấy 01 nguyên tắc chung, đó là: Đảo ngược kim tự tháp quy hoạch giao thông để thay vì ưu tiên ô tô thì ưu tiên giao thông công cộng, đi bộ và đi xe đạp.

Bên cạnh các mô hình đô thị, Mark J Nieuwenhuijsen cũng đưa ra nhiều khuyến khích cần xem xét khi tổ chức các đô thị mới, đó là:

1.  Xây dựng nguồn vốn từ các khối liên minh, liên kết tầm quốc tế

2. Cung cấp một kế hoạch xây dựng đô thị toàn diện trong khi Liên minh để có thể tiết kiệm tài nguyên và bền vững hơn, đồng thời tạo ra cơ hội để trung hòa carbon giữa các đô thị, môi trường lành mạnh hơn thông qua quy hoạch giao thông và đô thị tốt hơn.

3. Luật mới, bao gồm cả quy định về phát triển đô thị mới, nên bao gồm các chỉ số quy hoạch được thiết kế để cải thiện sức khỏe, mà cho đến nay thường bị bỏ qua. Đánh giá tác động sức khỏe nên được sử dụng để đánh giá các dự án và xác định các kịch bản lập kế hoạch lành mạnh nhất. 

Báo cáo của Chương trình IUC - LAC, sau khi thực hiện phân tích về tác động của đại dịch Covid-19, đối với việc quản lý đô thị và việc cung cấp các dịch vụ công ở các thành phố tham gia, bao gồm 32 thành phố thuộc Liên minh Châu Âu và Châu Mỹ Latinh và Caribe. Báo cáo đã chỉ ra 10 nội dung cần thực hiện đối với các đô thị, đó là:

- Sự cần thiết của một tầm nhìn toàn cầu: Qua đại dịch có thể thấy rằng việc tiếp cận một vấn đề toàn cầu với mục đích cung cấp các giải pháp địa phương rõ ràng là không hiệu quả. Do đó, bên cạnh việc lập kế hoạch và chuẩn bị cho các thành phố cho mọi tình huống có thể xảy ra; thì mặt khác cần xem xét lại các mô hình phát triển phù hợp với Công ước Toàn cầu về khí hậu và Năng lượng và Chương trình Nghị sự 2030.

- Chú ý đến các đối tượng dễ bị ảnh hưởng: Virus đã được phân biệt theo địa lý, mật độ và nghề nghiệp, đó là lý do tại sao nó có tác động nghiêm trọng hơn nhiều về mặt sức khỏe và kinh tế đối với những nhóm dân cư dễ bị ảnh hưởng nhất. Do đó, giảm thiểu tình trạng dễ bị ảnh hưởng là một chiến lược công bằng xã hội.

-  Khả năng phục hồi đô thị: Cuộc khủng hoảng đã làm nổi bật các vấn đề cấu trúc ở các trung tâm đô thị. Bài học rút ra từ khủng hoảng là giải quyết những vấn đề này, xây dựng những vùng lãnh thổ lành mạnh, có khả năng phục hồi, cho phép chúng ta đối mặt với những khó khăn có thể nảy sinh trong nhiều năm.

- Đa dạng nền kinh tế: Do tác động mạnh mẽ của đại dịch đối với nền kinh tế và việc làm, tất cả các nỗ lực trong lĩnh vực này được coi là ưu tiên, và để quản lý một cuộc khủng hoảng này cần nỗ lực tập thể ở tất cả các cấp: Nhà máy, tư nhân và  cá nhân. Việc thúc đẩy các sáng kiến kinh tế vòng tròn và thúc đẩy các doanh nghiệp địa phương dường như là chiến lược.

 - Vai trò mới của không gian công cộng và khả năng di chuyển bền vững: Ở cấp độ quy hoạch  đô thị, sự di chuyển, không gian công cộng nổi lên như một yếu tố quan trọng hàng đầu trong các thành phố, tạo ra bản sắc và khả năng phục hồi. Các hành động được thực hiện trong lĩnh vực này để quản lý Covid-19 đã thể hiện tính linh hoạt, tiềm năng và khả năng thích ứng của nó. Do đó, không gian công cộng và di chuyển bền vững phải được khuyến khích thực hiện thay đổi di chuyển đã được thực hiện trên cơ sở tạm thời.

- Tầm quan trọng của Quản trị và lãnh đạo chính trị: Để đối ứng với các Đại dịch như Covid-19, thì các cơ quan chính phủ phải xây dựng đội ngũ và hành động một cách đồng bộ, hợp lý hóa cá dịch vụ, đạt được hiệu quả và công bằng cao hơn, phục vụ người dân.

- Sự cần thiết phải quy hoạch đô thị hiệu quả: Quy hoạch đô thị hệ thống hạ tầng đầy đủ và hệ thống thông tin vững chắc đã được chứng minh là cần thiết để dự đoán các rủi ro, thu được các kết quả bằng hệ thống, có thể đo lường được.

- Số hóa và hệ thống phản hồi tích cực: Đầu tư vào việc triển khai các công nghệ trong việc lập kế hoạch, quản lý và cung cấp dịch vụ cho người dân, là chiến lược quan trọng sắp tới, đáp ứng nhu cầu xã hội một cách hiệu quả, trực tiếp và minh bạch hơn, đặc biệt là trong thời kỳ khủng hoảng như dịch bệnh.

- Trách nhiệm xã hội tạo ra nguồn lực xã hội: Cần có sự tôn trọng của người dân đối với các yêu cầu về giữ khoảng cách xã hội mà các nhà chức trách đã và đang thực hiện; việc tạo ra không gian công cộng đã được đẩy mạnh và nâng cao như việc xây dựng một “di sản cho đô thị”.

Kết luận

Các mô hình đô thị của từng địa phương là sản phẩm được xây dựng bởi liên minh các nước trong cùng khu vực thì sẽ tạo một động lực cũng như sự liên kết mạnh mẽ, cùng nhau giảm thiểu tác động môi trường, hỗ trợ nhau khi có dịch bệnh hoặc thảm họa toàn cầu. Xuất phát từ yêu cầu về “giãn cách xã hội” của Chính phủ, các mô hình đô thị mới được đề xuất không chỉ đơn thuần là việc sắp xếp tổ chức lại các không gian đô thị, không gian cho cây xanh và cộng đồng trong vòng bán kính có thể đi bộ; mà còn thay đổi cả thói quen đi lại, sử dụng phương tiện giao thông, hướng đến việc nâng cao sức khỏe từng cá nhân, vai trò chính quyền đô thị, kinh tế đô thị…